شب یلدا

شب یلدا یا شب چله که مترادف یکدیگر هستند، به آخرین شب پاییز اطلاق می‌شود که بلندترین و باشکوه‌ترین شب این فصل است؛ به‌بیان دیگر زمان مابین غروب آفتاب از تاریخ سی آذر یعنی آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب یک دی ماه یعنی نخستین روز زمستان را شب چله یا شب یلدا می‌گویند. نزدیک به چند هزار سال است که ایرانیان این شب به‌یادمادنی را جشن می‌گیرند؛ این جشن که پیشینه‌ای بس دراز دارد، یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی به‌شمار می‌آید که آغاز بلند‌ترین روزها، نخستین شب فصل زمستان و تولد آن را به‌دنبال خواهد داشت. شب چله به این علت این اسم، نام‌گذاری شده است که ایزد مهر یا میترا یکی از ایزدان باستانی آریاییان است که نام وی به‌معنی پیمان و دوستی و نمادش خورشید است و درست به‌همین علت است که آداب و رسوم شب یلدا کشور ما متفاوت‌تر از سایر کشورها می‌باشد.

ریشه‌یابی واژه چله

واژه یلدا از زبان سریانی برگرفته شده است که به معنی تولد است؛ براساس بررسی کتب تاریخی واژه‌نامه‌ها کشف شده که این زبان، زبان رایج مسیحی‌ها بوده است.

چهل روز اول زمستان را “چله بزرگ” و بیست روز بعد از آن را “چله کوچک” می‌نامند. چله را به دو موقعیت در طول یک سال خورشیدی گویند که یکی در آغاز فصل تابستان یعنی تیرماه و دیگری در آغاز فصل زمستان دی‌ماه، هریک متشکل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و بخش کوچک (بیست روز) است. واژه چله برگرفته از چهل و مخفف کلمه چهله و صرفاً نشان‌دهنده گذشت یک دوره زمانی معین البته نه الزاماً چهل روزه است.

جالب است بدانید ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ و تقویم‌شناس از شب یلدا یا شب چله با نام میلاد اکبر یاد می‌کند و این شب را شب تولد خورشید می‌داند.

تاریخچه شب یلدا

“شب یلدا” که به‌عنوان یکی از شب‌های مقدس در ایران باستان مطرح بوده، از سال ۵۰۲ قبل از میلاد در زمان داریوش یکم، به‌صورت رسمی، به تقویم رسمی ایرانیان باستان راه یافته است. همانطور که بارها و بارها در مقالات بسیار به قدمت شب چله اشاره شده و گفته شده است که تاریخچه و پیشینه آن به زمان‌های بسیار گذشته و دور بازمی‌گردد، همانگونه نیز بر ذکر اینکه زمان دقیق این شب مشخص نیست تاکید شده است؛ ضمناً زمان ورود واژه یلدا به زبان فارسی از زبان مسیحی، به‌طور دقیق مشخص نیست اما همانطور که از کتب تاریخی و بررسی تاریخ برآمده است، مسیحیان اولیه در ابتدا در روم زندگی می‌کردند و پس از تحمل دشواری‌های بسیار به کشور ایران مهاجرت کردند. از سوی دیگر فرهنگ‌های مسیحیان و ایرانیان به یکدیگر نزدیک بوده است، از این رو بوده است که شاید زبان سریانی به زبان ایرانی راه پیدا کرده و تاریخچه شب یلدا یا شب چله را شکل داده است.

از آنجا که باستانیان، شب چله یا مترادف آن شب یلدا را تاریک‌ترین شب می‌دانستند و براین باور بودند که تاریکی نماینده اهریمن است، این شب برای ایرانیان نحس بود و چون فرا می‌رسید، آتش می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی و شیاطین نابود کنند، بدین ترتیب مردم در این شب طبق آداب و رسوم شب یلدا گرد هم می‌آمدند و آن زمان را با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی و گفتگو به‌سر می‌آوردند. کتاب حافظ می‌خواندند و هرآنچه میوه تازه و میوه‌های خشک فصل که نگهداری کرده بودند، در سفره می‌نهادند و جشن را گرد هم برگزار می‌کردند.

امروزه نیز پس از چندین قرن، همچنان این سنت پابرجاست و آداب و رسوم شب یلدا تقریباً به همان شکل می‌باشد؛ نه به‌‌شکل باستانی بلکه به روش ترکیبی از سنت و مدرن! خانواده‌های ایرانی همچنان در شب یلدا، معمولاً شامی فاخر می‌خورند و انواع میوه‌های تازه، خشک و رایج‌ که درمیان آنها از همه رایج‌تر هندوانه و انار است را مهیا و دور هم میل می‌کنند. پس از آنها، کارهایی چون سرو تنقلات، شاهنامه‌خوانی، قصه‌گویی بزرگان خانواده برای دیگر اعضای فامیل و همچنین فال‌گیری با دیوان حافظ نیز رایج است. به بیان ساده امروزه نیز این سنت توسط ایرانیان با شب‌نشینی اقوام و خانواده در کنار یکدیگر برگزار می‌شود؛ بدین گونه که اعضای خانواده گرد هم جمع می‌شوند و بزرگان درکنار بقیه اعضای خانواده و برای آنها، قصه‌های کهن تعریف می‌کنند.‌ جالب‌نظر است که اکثر این میوه‌ها دارای دانه‌های زیادی هستند به‌معنای باروری و استعاره‌ای از برکت است؛ از سوی دیگر میوه‌های هندوانه و انار به‌علت رنگ سرخی که دارند، از تصور خورشید در شب خبر می‌دهند.

سخن آخر

لازم به ذکر است که یلدای سال 1399 به‌واسطه وجود ویروس کرونا، متفاوت است؛ بهتر است این نکته را در این شب به‌خاطر بسپاریم که برای حفظ سلامت عزیزانمان از آنها فاصله بگیریم و در این شب باستانی در خانه بمانیم؛ به امید آنکه در سال‌های آینده شب یلداهای پربارتر و برجمعیتی داشته باشیم و در کنار خانواده‌های دوست‌داشتنی خود آن را به‌سر کنیم.

به امید آنکه دیگر هیچ ویروسی در جهان وجود نداشته باشد تا به‌واسطه آن شاهد مرگ هم‌وطنانمان باشیم.